Prof. dr Dragoljub Janković[1]

PROBLEMI BANKARSKIH KREDITA VEZANIH ZA ŠVAJCARSKI FRANAK SA OSVRTOM NA CRNU GORU

U poslednje vrijeme zajmovi u stranim valutama prema nehedžovanom (nezaštićenom od valutnog kursa) nebankarskom sektoru prisutan je u Evropi, prije svega u Istočno-evropskim zemljama, što je stvorilo velike kreditne rizike u bankarskom sektoru tih zemalja. Zajmovi u švajcarskim francima, tamo gdje su značajno prisutni, mogu da izazovu propast pojedinih banaka ako depresijacija domaćih valuta preventivno ne bude djelovala prema zajmoprimcima koji nijesu zaštićeni od valutnog rizika u servisiranju svojih kreditnih obaveza.

Švajcarski franak

U januaru 2015. god. švajcerska Centralna banka je jednokratnom odlukom povećala kurs švajcarskog franka tako da je u odnosu na mnoge valute povećan za preko 20%. Time je, mada ekscesno, nastavljen trend jačanja ove valute prema euru od izbijanja globalne finansijske krize, a potom i krize javnog duga u EU zoni. Ovo je izazvalo paniku na evropskim finansijskim tržištima kod zemalja kod kojih su bankarski kreditni portfolio u jednom dijelu vezani za ovu valutu kao garancija realnog zaduženja klijenata u nacionalnim valutama.

Kretanje kursa CHF/EUR u periodu od 1953. god. prikazuje grafikon. Istorijski posmatrano radi se o CHF valuti koja ima dugoročan uzlazni trend. Koliko je ova valuta dobra za investitore, toliko je rizična kao valutna klauzula kod kredita. Od izbijanja finansijske krize švajcarski franak je pokazao vrlo dinamičan rast, u nekim periodima praćeno naglim skokovima. Poznato je da kurs ove nacionalne valute utvrđuje Centralna banka Švajcerske koja je u januaru ove godine postala predmet istrage kontrolnih finanisjskih institucija Švajcerske i EU.

Švajcarska ekonomija je diversifikovana na više vrlo profitabilnih sektora (finansijski sektor, proizvodnja, turizam i drugo), tako da je njena valuta dugoročno stabilna i pokazuje snagu prema svakoj drugoj valuti koja slabi zbog ekonomske ili finansijske krize. Švajcarski franak, kada se koristi kao vezana valuta, može vrlo izvjestno biti špekulativna iz navedenog razloga. Ako banka koristi ovaj izvor finansiranja, u cilju izbjegavanja kursnih šokova morala bi koristiti hedžing tehnike da bi se zaštitila od prevelikog rizika promjene kursa švajcarskog franka. Jer, specifičnost švajcarskog franka je da može biti volatilan sa tendencijom naglih skokva uz zadržavanje na visokom nivou. Kurs ove valute nije fluktuirajući koji bi podlijegao dnevnoj ponudi i tražnji na deviznom tržištu – njega naime utvrđuje švajcarska Centralna banka. Kriza eura dovela je do velikog pritiska tražnje za ovom valutom što je upravo i uticalo na dinamičan porast kursa ove valute.

Zaposleni koji rade u švajcarskim firmama a žive u susjednim zemljama Euro zone, dobijajući plate u švajcarskim francima imali su početkom ove godine realno povećanje svojih primanja od 20% jednokratno zahvaljujući jačanju švajcarskog franka.

Zemlje centralne i istočne Evrope

Kredite sa valutnom klauzulom prema švajcarskom franku imaju zemlje: Mađarska 1,7 milijardi €, Rumunija 6 do 8% ukupnog kreditnog potencijala ove zemlje, Srbija oko 250 miliona € (84% kredita u stranoj valuti), Hrvatska 35,9 milijardi €,  Češka 42 miliona € i dr. Poljski hipotekarni krediti od 30,42 milijarde € čine 40% ukupnih kredita koji su vezani za švajcarski franak.

Slučaj Crne Gore

U Crnoj Gori je najviše kredita sa valutnom klauzulom prema švajcarskom franku odobrila je Hypo Alpe Adria banka tako da ima oko 500 korisnika kredita i 1.500 žiranata. Drastični slučaj nezavidnog položaja korisnika takvih kredita je sljedeći: kredit iz 2007. god. u iznosu od 120.000 €  za 7 godina vraćeno 86.000 € ali klijent i dalje duguje 170.000 €.

Poznato je da se klauzula vezivanja kredita za stranu valutu izvodi po osnovu originalnog zaduživanja u toj valuti ili radi zaštite pada realne vrijednosti nacionalne valute prema konvetibilnim valutama zbog npr. inflacije, duboke ekonomske krize ili nekog drugog krupnog razloga. Ako se banka zadužuje u konkretnom slučaju u švajcarskim francima,  dobro poslovanje joj nalaže da istovremeno koristi hedžing, tj. zaštitu od kursnog rizika nacionalne valute prema švajcarskom franku. O tom treba da vodi računa Centralna banka kroz svoju kontrolnu funkciju. Hedžovanjem, ovakva vrsta rizika se eliminiše ili znatno umanjuje s čime mora biti upoznat klijent, tj. krajnji korisnik kredita. Eventualne kursne razlike dobrovoljno bi u podjednakoj srazmjeri trebalo da snosi banka i klijent.

Ukoliko banka koristi denominaciju u švajcarskom franku iz nekog drugog razloga, a ne zbog originalnog zaduživanja u ovoj valuti, onda je to špekuklativno poslovanje koje ne bi smjelo da bude dozvoljeno. U tom slučaju može se postaviti pitanje zašto nije urađena adekvatna kontrola od centralne finansijske institucije. Naime, nacionalna valuta euro u Crnoj Gori je sama po sebi visoko konvertibilna valuta i ne zahtijeva nikakvo obezbjeđenje od slabljenja nacionalne valute kao što je to slučaj sa forintom, zlotom, krunom, kunom, dinarom itd.

Do sada ni jedna institucija u Crnoj Gori, prije sveg Centralna banka, banka, Vlada ili neka druga institucija ili organizacija, nije saopštila u javnosti decidno (bar koliko je autoru poznato) po kojoj osnovi je došlo do vezivanja kredita valutnom klauzulom za švajcarski franak.

Kako riješiti problem?

Postavlja se pitanje da li je ustavno da velike i moćne finansijske institucije daju zajmove klijentima koji su ranjivi na slučajne i eksterne faktore. To je u suštini špekulacija koja nije dozvoljena pravnim poretkom jedne zemlje. Principi Evropske direktive (br. 17 od 2014) obavezuje kod konverzije da se koristi kurs efektivnog dana tj. kada kreditne obaveze počnu da se obračunavaju. Ova direktiva ima za cilj da se osigura puna nadokanada žrtvama izloženim opasnostima of favorizovanih programa. Mada će ova direktiva biti primjenjiva tek od marta 2016. god. i pored toga nacionalno zakonodavstvo bi, prema mišljenju mnogih stručnjaka, moglo da uzme u obzir ovu direktivu i prije njenog stupanja na snagu kada postaje obavezujuća za nacionalna zakonodavstva EU.

Mađarski model (za 600.000 klijenata od 2.000.000 stanovnika) sastoji se u fiksiranju kursa forinte i švajcarskog franka u novembru mjesecu 2014. god. za potrebe otplate kredita vezanih za švajcarski franak. Međutim, svako propisivanje kursa valute zakonskim putem stavlja u neravnopravni položaj različite korisnike kredita jer među njima ima velikih ali i malih korisnika. Tu se stvara velika neravnopravnost u tretmanu te ovakvo administriranje suspenduje tržište. Na ovaj način i same banke međusobno posluju u neravnopravnim uslovima. S druge strane, bilo kakvi zakon o privatnoj nesolventnosti, kojim bi se oslobodili klijenti kreditnih obaveza, može dovesti do nediscipline u vraćanju kredita ili čak izbjegavanje otplate kredita.

Drastičan slučaj rješenja ovog problema je Island, koji je ukinuo valutnu klauzulu, proglasio je protivustavnom i protivzakonitom.

Generalno, najviše se preporučuje od strane stručnjaka da banaka sa klijentima tražiti rješenje ali svakako banka ne može svaliti sav teret rizika na klijente. U slučajevima ako su klijenti bili dovodeni u zabludu podrazumijeva se da bi sve valutne rizike snosila banka, što bi moglo da se dogodi kroz sudske presude.

Jedina pravična opcija u Crnoj Gori, za razliku od zemalja koje imaju svoju nacionalnu valutu koja nije euro, mogla bi biti da se kredit dobijen u eurima tako i otplaćuje i time valutna klauzula ukine, ali samo pod uslovom da kredit nije orginalno uzet od strane banke u švajcarskim francima.

Zabrinjava u Crnoj Gori da se u slučaju denominiranih bankarskih kredita u švajcarskim francima terete samo klijenti, da se banka ako se tako ustanovi zadužuje u valuti koja ima potencijal valutnog rizika bez preduzimanja zaštite od takvih rizika (hedžing) i da u svemu tome nema odgovarajuće kontrole regulatora.

---

[1] Dekan na Fakultetu za poslovne studije „Montenegro Business School“, Univerzitet Mediteran u Podgorici

Tema: procjena imovine

Prof. dr Dragoljub Janković
ovlašćeni procjenitelj IOPCG
http://www.iopcg.me/index.php/sr/ 


OPŠTINSKE KOMISIJE I PROCJENA IMOVINE

Poslednjih nekoliko godina vode se sudski sporovi u vezi procjena objekata i zemljišta u nekim opštinama u Crnoj Gori. Naime, sudi se članovima nekih opštinskih komisija koje su procijenile opštinske nekretnine, većinom su u pitanju zemljišta i placevi, koji su prodati ili ponovo kupljeni od strane opštine. Takođe, sporne su i neke procjene državnog zemljišta na kojima trebaju strani investitori da investiraju u gradnju turističkih objekata. Predmet sporenja je procijenjena vrijednost - da li je dobro urađena u smislu visine procijenjene vrijednosti, te da li je kao posledica toga nastala šteta za državnu imovinu u smislu da je suviše jeftino prodata, suviše skupo kupljena, odnosno suviše skupo priznata vrijednost privatnih kompanija koje su izgradile neki objekat ili infrastrukturu za potrebe opština.

Pitanje procjene nekretnina u mnogim zemljama regulisano je propisima koji se ne odnose samo na zakonska i podzakonska akta, nego su uspostavljeni i odgovarajući standardi koji se primjenjuju kod procjena. Tih standarda ima više i zavise od toga o kakvom se predmetu procjene radi i za koju svrhu. Takođe, uspostavljeni su standardi primejene procjene za različite vrijednosti koje se procjenjuju, kao što je tržišna vrijednost, hipotekarna vrijednost itd.

U praksi tržišnih ekonomija uspostavljene su udruženja procjenjitelja jer je za procjenu potrebno primijenjeno znanje koje objedinjava više uskostručnih oblasti iz ekonomije, građevinarstva, mašinstva, prava i dr. Procjene imovine, kompanija i biznisa neophodne su danas za mnoge svrhe kao što su prodaje, odnosno kupovine, određivanje učešća u vlasništvu kod nematerijalnih uloga, kolaterali itd. Praksa pokazuje da struka procjenitelja nije manje važna od struke računovođa i revizora.

Očigledno za procjenu materijalne i nematerijalne imovine i raznih pravnih entiteta potrebna su specijalistička znanja koja, uz teorijsko poznavanje, moraju biti konkretno primijenjena od strane procjenitelja iz čega proističe i konkretna procijenjena vrijednost koja se najčešće sopštava u nekom vrednosnom opsegu.

U Crnoj Gori poslije više od četvrt vijeka tranzicionog i, već čitavi niz poslednjih godina, postranzicionog perioda, nije došlo do regulisanja ove vrlo važne oblasti. Adekvatni propisi ne postoje, praksa se ne prati na odgovarajući način. Čak je i sama ova struka mnogima nejasna, jer sudovi koriste vještake koji u većini slučajeva nemaju potrebna znanja iz oblasti procjene. I pored toga, postoje nekoliko udruženja koja okupljaju procjenitelje. Jedno od njih je Institut ovlašćenih procjenitelja Crne Gore (IOPCG), koje je članica TEGOVA, organizacija koja okuplja nacionalna udruženja procjenitelja u Evropskoj Uniji. IOPCG je jedino udruženje koje u Crnoj Gori već 3 godine vrši stručnu obuku procjenitelja u trajanju od 3 mjeseca prema standardima Evropskog udruženja procjenitelja. IOPCG je, takođe, jedino udruženje i po tome što organizuje seminare i druge vrste skupova iz oblasti procjene koji su neophodni da njeni članovi svake godine obnavljaju i unapređuju svoja specijalistička znanja iz oblasti procjene nekretnina.

Kada se uzmu u obzir neke od gore navedenih činjenica vezanih za oblast procjene imovine, jasno je da procjena zahtijeva integrisana znanja procjenitelja, koji uz to, da bi dobili sertifikat ovlašćenog procjenitelja po standardima TEGOVE, moraju da imaju najmanje desetak procjena, čiji kvalitet prati udruženje kao što to radi IOPCG. Raznorazne opštinske komisije sastavljene od činovnika sasvim izvjesno ne mogu da odgovore zadatku kvalitetne i profesionalne procjene. Čak zbog nekompetentnosti mogu lako da postanu predmet manipulacija vezano za vrijednosti predmeta procjene na koja dokumenta stavljaju svoj potpis, a time i preuzimaju odgovornost, koja se pravno tretira kao krivična. Iluzorno je od opštinske ili neke druge komisije očekivati da mogu odgovoriti izazovima procjene, ukoliko njeni članovi nijesu ovlašćeni procjenitelji nekog kredibilnog udruženja procjenitelja, kakvo je na primjer IOPCG.

   

The Conference was held in Tirana (Albania). The topic of the conference was South East Europe As A Common Market.

Prof. Dr. Dragoljub Janković chaired together with the professors colleagues I Panel session. 

Room 103, 1st Floor, MUA Premises Chair: Prof. Dr. Dragoljub JANKOVIC / Dr. Rudina QURKU / Dr. Ivan CHANTEV / Dr. Ira ZOGA CODE TOPIC AUTHOR/S Time 103 The effect of macroeconomic factors on credit risk in the banking system of Albania Arta Asllani Rudina Qurku 09:35 – 09:45 107 Tax administration improvements and the accounting profession`s role. Hysen Cela 09:45 – 09:55 108 The regional trade as an impetus for the further economic development of the South East European countries Biljana Ciglovska Armen Kadriu 09:55 – 10:05 109 Albanian deposit system from 2001 till present Kristal Hykaj 10:05 - 10:15 110 Online marketing increases the possibility of success of businesses. Fatbardha Kadiu Romina Radonshiqi 10:15 - 10:25 111 Encryption techniques and digital singiature in RSA. Strong and diagnostic systems Festim Kodra Dolantina Hyka Marinela Shehaj 10:25 - 10:35 116 Inflation in Albania, consequence of imported inflation Alqi Naqellari Arjan Gjini Elona Shahini 10:35 - 10:45 117 Digitalization and electronic business. Challenges and risks for the Albanian economy Ferjolt Ozuni 10:45 - 10:55 10:55 – 11:25 Coffee Break 118 The offshoring impact on consumer choice Rudina Qurku Elona Hoxha 11:30 – 11:40 119 The importance of the audited financial statement in attracting foreign investors in private sector in Kosovo Leonora Rudhani-Haliti Hysen Ismajli Albulena Mustafa-Zatriqi 11:40 – 11:50 120 Regional trade and its impact on the Albanian economy. The Elona Shahini Altin Hoti 11:50 – 12:00 4 case of italy 121 Legislation amending and supplementing for the reorganization and bankruptcy of business organizations an important segment of modern economic development in Kosova Diamanta Sojeva 12:00 – 12:10 122 The effect of central European Free Trade Agreement – 2006: Evidence from Macedonian economy Florida Veljanoska Ramiz Merko 12:10 – 12:20 123 MFI restructuring as full bank service, challenge and necessity (NOA case) Etleva Dashi Natasha Hodaj Elton Muça Flora Merko Nertila Aeapaj 12:20 – 12:30 12:30 – 12:50 Conclusions

Prof. Dr Mustafa Aydin, Aydin University in Istanbul (Tirkey)

EURAS: http://www.euras-edu.org/; Mediterranean University of Albania http://www.umsh.edu.al/en