Prof. dr Dragoljub Janković[1]

PROBLEMI BANKARSKIH KREDITA VEZANIH ZA ŠVAJCARSKI FRANAK SA OSVRTOM NA CRNU GORU

U poslednje vrijeme zajmovi u stranim valutama prema nehedžovanom (nezaštićenom od valutnog kursa) nebankarskom sektoru prisutan je u Evropi, prije svega u Istočno-evropskim zemljama, što je stvorilo velike kreditne rizike u bankarskom sektoru tih zemalja. Zajmovi u švajcarskim francima, tamo gdje su značajno prisutni, mogu da izazovu propast pojedinih banaka ako depresijacija domaćih valuta preventivno ne bude djelovala prema zajmoprimcima koji nijesu zaštićeni od valutnog rizika u servisiranju svojih kreditnih obaveza.

Švajcarski franak

U januaru 2015. god. švajcerska Centralna banka je jednokratnom odlukom povećala kurs švajcarskog franka tako da je u odnosu na mnoge valute povećan za preko 20%. Time je, mada ekscesno, nastavljen trend jačanja ove valute prema euru od izbijanja globalne finansijske krize, a potom i krize javnog duga u EU zoni. Ovo je izazvalo paniku na evropskim finansijskim tržištima kod zemalja kod kojih su bankarski kreditni portfolio u jednom dijelu vezani za ovu valutu kao garancija realnog zaduženja klijenata u nacionalnim valutama.

Kretanje kursa CHF/EUR u periodu od 1953. god. prikazuje grafikon. Istorijski posmatrano radi se o CHF valuti koja ima dugoročan uzlazni trend. Koliko je ova valuta dobra za investitore, toliko je rizična kao valutna klauzula kod kredita. Od izbijanja finansijske krize švajcarski franak je pokazao vrlo dinamičan rast, u nekim periodima praćeno naglim skokovima. Poznato je da kurs ove nacionalne valute utvrđuje Centralna banka Švajcerske koja je u januaru ove godine postala predmet istrage kontrolnih finanisjskih institucija Švajcerske i EU.

Švajcarska ekonomija je diversifikovana na više vrlo profitabilnih sektora (finansijski sektor, proizvodnja, turizam i drugo), tako da je njena valuta dugoročno stabilna i pokazuje snagu prema svakoj drugoj valuti koja slabi zbog ekonomske ili finansijske krize. Švajcarski franak, kada se koristi kao vezana valuta, može vrlo izvjestno biti špekulativna iz navedenog razloga. Ako banka koristi ovaj izvor finansiranja, u cilju izbjegavanja kursnih šokova morala bi koristiti hedžing tehnike da bi se zaštitila od prevelikog rizika promjene kursa švajcarskog franka. Jer, specifičnost švajcarskog franka je da može biti volatilan sa tendencijom naglih skokva uz zadržavanje na visokom nivou. Kurs ove valute nije fluktuirajući koji bi podlijegao dnevnoj ponudi i tražnji na deviznom tržištu – njega naime utvrđuje švajcarska Centralna banka. Kriza eura dovela je do velikog pritiska tražnje za ovom valutom što je upravo i uticalo na dinamičan porast kursa ove valute.

Zaposleni koji rade u švajcarskim firmama a žive u susjednim zemljama Euro zone, dobijajući plate u švajcarskim francima imali su početkom ove godine realno povećanje svojih primanja od 20% jednokratno zahvaljujući jačanju švajcarskog franka.

Zemlje centralne i istočne Evrope

Kredite sa valutnom klauzulom prema švajcarskom franku imaju zemlje: Mađarska 1,7 milijardi €, Rumunija 6 do 8% ukupnog kreditnog potencijala ove zemlje, Srbija oko 250 miliona € (84% kredita u stranoj valuti), Hrvatska 35,9 milijardi €,  Češka 42 miliona € i dr. Poljski hipotekarni krediti od 30,42 milijarde € čine 40% ukupnih kredita koji su vezani za švajcarski franak.

Slučaj Crne Gore

U Crnoj Gori je najviše kredita sa valutnom klauzulom prema švajcarskom franku odobrila je Hypo Alpe Adria banka tako da ima oko 500 korisnika kredita i 1.500 žiranata. Drastični slučaj nezavidnog položaja korisnika takvih kredita je sljedeći: kredit iz 2007. god. u iznosu od 120.000 €  za 7 godina vraćeno 86.000 € ali klijent i dalje duguje 170.000 €.

Poznato je da se klauzula vezivanja kredita za stranu valutu izvodi po osnovu originalnog zaduživanja u toj valuti ili radi zaštite pada realne vrijednosti nacionalne valute prema konvetibilnim valutama zbog npr. inflacije, duboke ekonomske krize ili nekog drugog krupnog razloga. Ako se banka zadužuje u konkretnom slučaju u švajcarskim francima,  dobro poslovanje joj nalaže da istovremeno koristi hedžing, tj. zaštitu od kursnog rizika nacionalne valute prema švajcarskom franku. O tom treba da vodi računa Centralna banka kroz svoju kontrolnu funkciju. Hedžovanjem, ovakva vrsta rizika se eliminiše ili znatno umanjuje s čime mora biti upoznat klijent, tj. krajnji korisnik kredita. Eventualne kursne razlike dobrovoljno bi u podjednakoj srazmjeri trebalo da snosi banka i klijent.

Ukoliko banka koristi denominaciju u švajcarskom franku iz nekog drugog razloga, a ne zbog originalnog zaduživanja u ovoj valuti, onda je to špekuklativno poslovanje koje ne bi smjelo da bude dozvoljeno. U tom slučaju može se postaviti pitanje zašto nije urađena adekvatna kontrola od centralne finansijske institucije. Naime, nacionalna valuta euro u Crnoj Gori je sama po sebi visoko konvertibilna valuta i ne zahtijeva nikakvo obezbjeđenje od slabljenja nacionalne valute kao što je to slučaj sa forintom, zlotom, krunom, kunom, dinarom itd.

Do sada ni jedna institucija u Crnoj Gori, prije sveg Centralna banka, banka, Vlada ili neka druga institucija ili organizacija, nije saopštila u javnosti decidno (bar koliko je autoru poznato) po kojoj osnovi je došlo do vezivanja kredita valutnom klauzulom za švajcarski franak.

Kako riješiti problem?

Postavlja se pitanje da li je ustavno da velike i moćne finansijske institucije daju zajmove klijentima koji su ranjivi na slučajne i eksterne faktore. To je u suštini špekulacija koja nije dozvoljena pravnim poretkom jedne zemlje. Principi Evropske direktive (br. 17 od 2014) obavezuje kod konverzije da se koristi kurs efektivnog dana tj. kada kreditne obaveze počnu da se obračunavaju. Ova direktiva ima za cilj da se osigura puna nadokanada žrtvama izloženim opasnostima of favorizovanih programa. Mada će ova direktiva biti primjenjiva tek od marta 2016. god. i pored toga nacionalno zakonodavstvo bi, prema mišljenju mnogih stručnjaka, moglo da uzme u obzir ovu direktivu i prije njenog stupanja na snagu kada postaje obavezujuća za nacionalna zakonodavstva EU.

Mađarski model (za 600.000 klijenata od 2.000.000 stanovnika) sastoji se u fiksiranju kursa forinte i švajcarskog franka u novembru mjesecu 2014. god. za potrebe otplate kredita vezanih za švajcarski franak. Međutim, svako propisivanje kursa valute zakonskim putem stavlja u neravnopravni položaj različite korisnike kredita jer među njima ima velikih ali i malih korisnika. Tu se stvara velika neravnopravnost u tretmanu te ovakvo administriranje suspenduje tržište. Na ovaj način i same banke međusobno posluju u neravnopravnim uslovima. S druge strane, bilo kakvi zakon o privatnoj nesolventnosti, kojim bi se oslobodili klijenti kreditnih obaveza, može dovesti do nediscipline u vraćanju kredita ili čak izbjegavanje otplate kredita.

Drastičan slučaj rješenja ovog problema je Island, koji je ukinuo valutnu klauzulu, proglasio je protivustavnom i protivzakonitom.

Generalno, najviše se preporučuje od strane stručnjaka da banaka sa klijentima tražiti rješenje ali svakako banka ne može svaliti sav teret rizika na klijente. U slučajevima ako su klijenti bili dovodeni u zabludu podrazumijeva se da bi sve valutne rizike snosila banka, što bi moglo da se dogodi kroz sudske presude.

Jedina pravična opcija u Crnoj Gori, za razliku od zemalja koje imaju svoju nacionalnu valutu koja nije euro, mogla bi biti da se kredit dobijen u eurima tako i otplaćuje i time valutna klauzula ukine, ali samo pod uslovom da kredit nije orginalno uzet od strane banke u švajcarskim francima.

Zabrinjava u Crnoj Gori da se u slučaju denominiranih bankarskih kredita u švajcarskim francima terete samo klijenti, da se banka ako se tako ustanovi zadužuje u valuti koja ima potencijal valutnog rizika bez preduzimanja zaštite od takvih rizika (hedžing) i da u svemu tome nema odgovarajuće kontrole regulatora.

---

[1] Dekan na Fakultetu za poslovne studije „Montenegro Business School“, Univerzitet Mediteran u Podgorici